Skąd się wzięła nazwa rzeki Serafa?

Rzeka (a właściwie rzeczka) Serafa (nazywana także Srawą) rozpoczyna swój bieg w Wieliczce, by następnie płynąć przez Bieżanów i Kokotów. Pod drodze przyjmuje potoki Zabawka i Drwina, by na końcu wpaść do Wisły w miejscowości Brzegi. W dzisiejszym wpisie przyjrzymy się bliżej jej charakterystycznej nazwie, wywołującej spory wśród językoznawców odnośnie jej pochodzenia i pierwotnego brzmienia.

W najbardziej popularnej teorii, pierwotną nazwą rzeczki była Srawa, pochodząca od słowiańskiego rdzenia „srać”.  Srawa byłaby więc określeniem na małą, nieco cuchnącą rzeczkę. Wg Rozwadowskiego: ” pochodzi od tego samego pnia, który mamy w srać; w Wieliczce, z jej odwiecznymi kopalniami, jest Srawa rzeczywiście od wieków po prostu ściekiem, kanałem.”  Z upływem czasu miała nastąpić eufemizacja tej nazwy i z niezbyt eleganckiej Srawy zrobiła się (szczególnie w dokumentach oficjalnych) bardziej dostojna Serafa. Pierwotne określenie miało za to zostać częściej używanym w mowie potocznej, w gwarze. Językoznawcy przywołują podobne procesy językowe z innych części Polski, gdzie z pierwotnej Srawy robiły się Strawy, Sawy, a z rzeczki o jakże miłym brzmieniu Sracz – Seracz (patrz: „Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich” , Zbigniew Babik). 

Jest też i druga teoria, która choć mniej popularna, wydająca się być przynajmniej równie prawdopodobna. Można natrafić na nią np. w Biblioteczce Wielickiej (zeszyt 90 z 1996 roku). Otóż rzeczka Serafa przepływała obok nie istniejącego już szybu kopalnianego Seraf. Szyb ten został wydrążony w 1442 roku przez pochodzącego z Włoch żupnika Mikołaja Serafa (Serafina) ,stąd nazwa. Rzeczka długi czas była też wykorzystywana jako odprowadzenie wód kopalnianych m.in. z tego szybu. Wielce prawdopodobne wydaje się więc, że dawni wieliczanie nazwali strumień płynący od szybu Seraf – Serafą. Nazwa ta następnie wędrując w dół rzeki została zniekształcona przez osoby nie znające jej genezy na Serawę i Srawę.

Poniżej fragment mapy katastralnej z 1847 roku, z zaznaczonym miejscem szybu (Schacht Seraph) i pokazaną przepływająca obok strugą (Serafą).

Za tą teorią przemawiają – poza lokalizacją rzeki przy szybie Seraf – także inne argumenty:

– w górnym biegu rzeki tj. w Wieliczce, powszechnie używaną była nazwa Serafa, w środkowym (Bieżanów, Kokotów) – Serafa naprzemiennie z bardziej gwarową Srawą, a w dolnym (Brzegi) praktycznie tylko Srawa. Jakub Jamka, organista bieżanowski z przełomu XIX i XX wieku, opisywał ją w swoich wspomnieniach jako rzekę „szumnie Serafa zwaną, w pospolitej zaś gwarze Srawą„.

– z najstarszego dokumentu opisującego tą nazwę, do którego udało mi się dotrzeć, wynika że ok 1802 roku w środkowym biegu rzeki używano nazwy „Serawa„. Pasowałoby to więc do teorii o przekształceniu nazwy w kolejności : Serafa –> Serawa –> Srawa. Oczywiście nie można wykluczyć, że kolejność było odwrotna, na korzyść pierwszej teorii.

– z wymienianych w publikacjach językoznawczych zestawień można wnioskować, że nazwa Serafa pojawiła się dość późno, bo dopiero w XX wieku. Np. wg publikacji „Nazwy wodne prawobrzeżnych dopływów Wisły między Sołą a Dunajcem” Kazimierza Rymuta, nazwa Serafa jest po raz pierwszy wzmiankowana dopiero w 1961 rok. W rzeczywistości obie te nazwy były używane i wzmiankowane już w XIX wieku (patrz zestawienie na końcu).

– ze wspomnień mieszkańców Bieżanowa wiemy, że Serafa aż do połowy XX wieku była stosunkowo czystym potokiem, w którym żyły ryby i raki, a woda z niej była używana do celów gospodarczych. Stąd można powątpiewać, by już w XIX wieku jej stan sanitarny upoważniał do nazywania jej Srawą.

Spór pomiędzy badaczami mogłaby rozstrzygnąć tylko dokładna kwerenda archiwów kopalni w Wieliczce z okresu sprzed XIX wieku i sprawdzenie jak wówczas zapisywano nazwę tej rzeki.

Na końcu wspomnijmy o innych, nie używanych już nazwach omawianego potoku. W „Liber beneficiorum” Długosza z ok. 1470 roku, Serafa jest nazywana rzeką Wieliczką. W wielu źródłach z przełomu XVIII i XIX wieku jest określana mianem „Potoku Bieżanowskiego„. We wspomnieniach księdza Osuchowskiego – proboszcza parafii Bieżanowskiej z pierwszej połowy XIX wieku – pojawia się za to nazwa Pasternik.

Na koniec krótkie (i na pewno nie wyczerpujące tematu) zestawienie najstarszych określeń rzeczki:

1470 – 1480 : Wyelyczka (Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, Długosz),

1783 : Bierzanowska Rzeka (tzw. Mapy Miega),

1802: Serawa („Opisanie granic państwa kokotowskiego…”, AN w Krakowie, 29/645/186),

1839: rzeka Pasternik (Liber Memoralibium, ks. Osuchowski),

1842: Seravabach, Srawa (np. „Geschichte der Wieliczkaer Salinen”),

1843: Serawa („Krótki opis historyczny, geologiczny i górniczy Wieliczki” Zejszner),

1847: Srawa (Kataster galicyjski, dominium Bieżanów),

1875: Srawa (czasopismo Rolnik, opis majątku Śledziejowice, tom XVII),

1883: Serawa, Serafa (czasopismo „Kosmos”, tom 8),

1888 : Serafa (dziennik „Czas”, nr 230),

Patrz też na nowszy wpis : Serafa czy Srawa – wyjaśnienie zagadki